De fotograaf van de nieuwjaarsduikster-in-bikini is boos, omdat iedereen zijn prijsfoto maar gebruikt, zonder hem te betalen. Begrijpelijk, maar een tikkeltje hypocriet: hij had de foto helemaal niet mogen maken.
Anastasios Reklos kwam op 31 maart 1997 ter wereld in een privékliniek in Athene. Tegen de zin van zijn ouders en ondanks het feit dat hij werd verpleegd in een steriele omgeving die alleen toegankelijk was voor medisch personeel, werd hij geportretteerd door een beroepsfotograaf. Dat was nu eenmaal onderdeel van de service. De ouders eisten dat de kliniek de negatieven zou overdragen of vernietigen. Toen de kliniek weigerde, spanden de ouders een rechtszaak aan die pas begin dit jaar werd beslecht door het Europese mensenrechtenhof in Straatsburg.
Mag je op het strand zo maar een foto maken van een toevallig langslopende schoonheid, zonder eerst om toestemming te vragen? Ja, dachten we in Nederland altijd: fotograferen staat vrij, pas als je de foto wil publiceren komt het portretrecht mogelijk om de hoek kijken. Nee, zegt het mensenrechtenhof nu in de zaak van Reklos tegen Griekenland, alleen al het zonder toestemming maken van de foto kan inbreuk maken op de persoonlijke levenssfeer. Dat geldt te meer voor het bewaren van de negatieven, omdat die de bezitter in staat stellen de foto’s in de toekomst te exploiteren. Het Hof zegt het heel algemeen, maar er zit een praktische afweging achter: juist op het moment van fotograferen kan je afspraken maken over eventueel gebruik van de gemaakte foto. Als fotograaf en geportretteerde uit elkaars gezichtsveld zijn verdwenen, kunnen afspraken moeilijk gemaakt worden en moet de geportreteerde maar hopen dat de foto niet tegen zijn of haar zin wordt gebruikt.
Fotografen in heel Europa zullen voortaan eerst toestemming moeten vragen voordat zij een medemens fotograferen – al is het alleen maar om afspraken te maken over het verdere gebruik van de foto. De rechters hebben erover nagedacht, maar misschien toch niet lang genoeg: het lijkt me een rechtsregel die in de praktijk massaal geschonden gaat worden. Je ziet het al voor je: als fotograaf sta je tussen de bibberende, wiebelende deelnemers aan de nieuwsjaarsduik in Scheveningen. Rent er opeens een gul lachend meisje in vooral een grote Unox-muts langs. Je ziet hem al in je hoofd: een prachtige foto die de volgende dag heel Nederland blij zal maken.
Wat doe je?
“Pardon, mevrouw, mijn naam is Martijn Mooij – fotograaf. Heeft u er wellicht bezwaar tegen als ik een foto van u maak? Als de foto een beetje gelukt is komt ie misschien wel in de krant. Vindt u dat ook goed? Ik noteer even uw gegevens en hier is mijn kaartje.”
Zo werkt het dus niet. Mooij maakte gewoon zijn foto’s en de 17-jarige scholiere Luca Prins werd in één klap beroemd. Diezelfde avond verscheen ze op RTL Boulevard, in een interview dat bewijst dat het mensenrechtenhof in zijn uitspraak van twee weken later gelijk had.
Natuurlijk vond ze het wel spannend, vertelde ze, maar toen ze zichzelf in zo’n kleine bikini op de voorpagina van de Telegraaf zag, dacht ze toch wel even Oei. En dan die Unox-muts: ze is vegetarisch en wil helemaal niet met varkensworst in verband worden gebracht!
Juridisch vertaald: fotograaf Mooij heeft inbreuk gemaakt op Luca’s recht om zelf te bepalen of, hoe en waar haar portret wordt afgebeeld. Door de foto te maken zonder zich bekend te maken en zonder haar toestemming te vragen, heeft hij haar de kans ontnomen daarover zélf te beslissen.
Grappig genoeg heeft Mooij met zijn publieke beklag over het jatten van zijn foto zijn eigen glazen ingegooid. In het kader van berichteving over de nieuwjaarsduik zouden we niet zomaar zijn foto mogen overnemen. Maar zijn klacht over de ongeautoriseerde overname van zijn foto is een actuele gebeurtenis en ter illustratie daarvan mogen we de foto in kwestie gewoon tonen.
De uitspraak heeft overigens ook de nodige consequenties voor de wetgeving over de bewaarplicht van verkeersgegevens. Als het enkel nemen van een foto al privacyinbreuk is, ongeacht verder gebruik of publicatie van de foto, dan geldt hetzelfde voor de opslag van gegevens, ongeacht verdere toegang daartoe door opsporingsautoriteiten. Het debat over de bewaarplicht nadert in de Eerste Kamer zijn hoogtepunt. Op 9 april diende de minister van Justitie een nadere rechtvaardiging in, waarin hij de kamerleden op alle bezwaarpunten vakkundig en uitgebreid het bos in stuurt.
Tot nu toe is de Europese richtlijn over bewaarplicht niet voorgelegd aan het Europese mensenrechtenhof. De Duitse rechter heeft de richtlijn inmiddels ongeldig verklaard wegens een ontoelaatbare inbreuk op de privacy van burgers. In de lijn van de zaak-Reklos hebben de tegenstanders van de bewaarplicht én Luca Prins het juridische gelijk aan hun zijde. Voor fotograaf Mooij loopt het verhaal minder goed af. Hoe kan je klagen over de overname van een foto die je nooit had mogen nemen?
Oorspronkelijk verschenen op NU.nl.
UPDATE: Verdere discussie naar aanleiding van het arrest-Reklos en de gevolgen voor het portretrecht op het weblog Recht & Bestuur van NRC Handelsblad.