Naakt vliegen is nog veiliger

Eén mislukte bomaanslag is voldoende om het publieke debat over veiligheidsmaatregelen weer van iedere nuance te ontdoen. Politici klagen dat respect voor hun ambt verdwijnt, maar durven zelf de waarheid niet te vertellen.

Het NOS Journaal besteedde deze week flink aandacht aan de bodyscan, een geavanceerde machine waarmee de Nigeriaan Umar Farouk Abdulmutallab op Schiphol “waarschijnlijk” gepakt had kunnen worden voordat hij op het vliegtuig naar Detroit stapte met explosieven in zijn ondergoed. Maar, zo meldde het Journaal er steeds bij, “de bodyscan mag nu nog niet worden gebruikt vanwege privacyregels.”

Ook de Vereniging van Nederlandse Verkeersvliegers en de Vakbond van Nederlands Cabinepersoneel reageerden onmiddellijk, met een gezamenlijk persbericht nog wel. De kern: “De overheid dient zorg te dragen voor een zeer snelle evaluatie en meteen daarna toepassing van nieuwe technische mogelijkheden. Daarbij dient de balans tussen veiligheid en privacy ten principale altijd in het voordeel van de veiligheid uit te slaan.”

De boodschap is duidelijk: technologie biedt veiligheid, maar uw en mijn veiligheid kunnen niet gegarandeerd worden zolang die privacyregels niet worden ingedamd.

Natuurlijk moeten alle redelijke maatregelen worden getroffen om terroristische aanslagen te voorkomen. Toch hebben de Journaal-redactie en de vliegers er weinig van begrepen. Privacyregels “verbieden” niet het gebruik van de bodyscanner. Zij eisen wel dat een beperking van de privacy – wat de bodyscan ongetwijfeld is – wordt gerechtvaardigd door een ander belangrijk goed, zoals veiligheid. Dat de beperking proportioneel is en dat er niet een andere manier is die even effectief is die minder privacybeperkend is. En dat de maatregel wordt ingevoerd op de minst privacybeperkende manier die toch effectief is.

Dat dergelijke harde eisen worden gesteld is niet softe nonsens die levens op het spel zet, maar volkomen terecht. Al is het alleen maar omdat anders elke beperking van privacy (of vrijheid van meningsuiting of recht op lichamelijke integriteit of recht op een eerlijk proces) kon worden gerechtvaardigd met een simpel beroep op veiligheid. Proportionaliteit is een lelijk woord maar het is niet meer dan gezond verstand. Misschien blijkt wel uit onderzoek dat het risico op geweldsmisdrijven sterk afneemt als we alle mannen tussen 16 en 30 jaar opsluiten. Toch doen we dat niet, omdat de kuur veel erger is dan de kwaal (sommige Amerikaanse staten lijken daar overigens anders over te denken, in elk geval wat jonge zwarte mannen betreft).

En waarom alleen je schoenen uitdoen bij de security check? Het is vast veiliger als iedereen helemaal naakt reist: smokkel dan maar eens een bom aan boord! Waarom pleit de Vereniging van Verkeersvliegers daar niet voor? Misschien omdat ze begrijpen dat die regel dan ook voor hen geldt? Die pet en strepen heb je echt niet nodig om een Airbus veilig van A naar B te vliegen.

Verplicht naakt vliegen is niet alleen een voorbeeld van een disproportionele veiligheidsmaatregel, het illustreert ook een ander kenmerk van veiligheidsmaatregelen: ze worden snel omzeild en zelden opgeheven. Als bommen niet meer aan het lichaam gedragen kunnen worden, moeten ze dus in het lichaam. Zeg maar bolletjesslikken voor gevorderden. [update: of, zoals Benno Baksteen het in NRC Handelsblad op 2 januari 2010 noemde: de billenbom.]

Het veiligheidsprobleem verplaatst zich dus al snel naar de volgende zwakke schakel, maar ondertussen lopen de gewone passagiers nog altijd naakt over het vliegveld. Hoe ging die ook al weer: wie niets te verbergen heeft, heeft niets te vrezen? Privacyregels verbieden dus niet de bodyscan, maar vergen een afweging van veiligheidswinst en privacyschade – en het inbouwen en respecteren van waarborgen.

Dan kom je dus terecht in de feitelijke details: hoeveel beter is die bodyscan nou echt in het opsporen van gevaarlijke materialen? Hoe “naakt” zijn mensen nou echt in zo’n ding? Kan je de instellingen of procedures zo tweaken dat het lichaam privé blijft maar wat er opgeplakt zit niet? Kan het scannen inderdaad geautomatiseerd worden, zodat er alleen een mensenoog meeloert als de computer een mogelijke ‘hit’ heeft? Worden beelden bewaard (en, zo ja, hoe lang, door wie en voor welke doeleinden)? Welke andere technieken zijn er om gevaarlijke materialen op te sporen? En ga zo maar door.

Dit soort afwegingen van fundamentele belangen zijn niet sexy en niet makkelijk. Het vergt een combinatie van zorgvuldigheid, geduld, deskundigheid en daadkracht. Gelukkig hebben we daar politici voor: die laten zich uitgebreid voorlichten en maken dan voor ons allen de afweging. Het probleem is echter dat steeds minder mensen politici vertrouwen om zulke beslissingen te nemen. Hun motieven en competentie worden met speels gemak in twijfel getrokken. Het frustreert de politici enorm.

Een van de redenen dat politici gewantrouwd worden is dat ze ons, zeker als het aankomt op techniek en veiligheid, meestal niet de waarheid vertellen. Zo durft kennelijk niemand te zeggen dat zelfs onmiddellijke invoering van alle denkbare technische beveiligingsmaatregelen en afschaffing van alle privacy onze veiligheid niet zou garanderen. In plaats daarvan sloegen de veiligheidsmacho’s van CDA, VVD, PVV en PvdA zich door één mislukte bomaanslag op hol. Zij buitelden over elkaar om als eerste te roepen om onmiddellijke invoering van de bodyscan.

Zo snel, dat zij onmogelijk nagedacht kunnen hebben over voordelen, nadelen en waarborgen. Ze zitten vast in hetzelfde valse dilemma als de verkeersvliegers, politie en het kabinet.

Vroeger vertelden politici natuurlijk ook niet de (hele) waarheid. Dat leidde ook toen al tot irritatie en complottheorieën. Tegenwoordig gaat dat alleen wat sneller. Politici moeten niet terugschrikken voor de complexiteit van veiligheidsvraagstukken en de afwegingen die daarbij gemaakt moeten worden. Doe je huiswerk, leg ons de voor- en nadelen uit en licht de uiteindelijke keuze toe – die mag best genuanceerd zijn. We zijn niet zo dom als jullie denken.

Oorspronkelijk verschenen op NU.nl.

UPDATE: een Canadese privacytoezichthouder heeft in een artikel uitgelegd hoe de bodyscanner kan worden toegepast op een manier die de privacy niet schendt. Meer veiligheid (als de bodyscanner dat inderdaad brengt) zónder schending van privacy: zou het echt kunnen? Een kwestie van privacy by design.